Ο Γνώμων (αγγλ. Square, γαλλ. Equerre, γερμ. Wimkelmass) είναι ένα γεωμετρικό σχεδιαστικό όργανο για τη χάραξη ορθών γωνιών και κάθετων γραμμών, η λέξη χρησιμοποιείται και μεταφορικά έχοντας την έννοια του καθοδηγητικού κριτηρίου, στα αρχαία ελληνικά σήμαινε ακόμη τον ακριβή τον συνετό τον γνώστη. Το έτυμο της λέξης Γνώμων είναι η ρίζα γνω-, γιγνώσκω και έχει άμεση ετυμολογική συγγένεια με την λέξη Γνώση. Οι Αιγύπτιοι τον ονόμασαν «Νέχ» και τον χρησιμοποιούσαν ως περίαπτο (φυλακτό), συνήθως κατασκευασμένο από αιματίτη, που το τοποθετούσαν επί του στήθους του νεκρού προκειμένου να τον προστατέψει από τους κινδύνους της μετά θάνατον πορείας του.[1] Ο William Thomas στο βιβλίο του για τα περίαπτα λέει ότι ο Γνώμων ανήκει στα φυλακτά των αγγέλλων που είναι σύμβολα του θεού Θώθ και συμβολίζουν «την Ηθική Ακεραιότητα, την Σοφία, την Γνώση, την Τάξη και την Αλήθεια».[2]
Υπάρχει τέλος η άποψη ότι ο Γνώνμων στην αρχαία Αίγυπτο ονομάζονταν Υεκα και μ’ αυτόν έκρινε ο Όσιρις τους νεκρούς[3] αλλά μάλλον πρόκειται περί παρεξηγήσεως διότι αφενός Υεκα ονομαζόταν η βασιλική αγκιστροειδής ράβδος του Όσιρη που ουδεμία σχέση έχει με τον γνώμονα, και αφετέρου το σύμβολο που καθίστα τον Όσιρη «κριτή των νεκρών» είναι η βασιλική βουκέντρα (μαστίγιο), που ονομάζεται Nekhekh.[4]
Ο Γνώμων είναι το σύμβολο της Ηθικής και της Ευσυνειδησίας μετά της οποίας εκτελούν οι άνθρωποι πράξεις βάσει του νόμου της ορθής γωνίας, δηλ. με δικαιοσύνη, ορθοφροσύνη και ανθρωπισμό και εντός των ορίων των θειων και ανθρωπίνων νόμων.[5] Ο Mc Bride επισημαίνει ότι ένα από τα πιο αρχαία κινεζικά κλασσικά έργα, η «Μεγάλη Μάθηση» το οποίο γράφτηκε περί το 500 π.Χ. περιέχει το ακόλουθο, σχετικό με τον Γνώμονα, απόσπασμα: Ένας άνθρωπος δεν θα πρέπει να κάνει στους άλλους αυτό που δεν θέλει να κάνουν σ’ αυτόν και αυτό ονομάζεται «η αρχή δράσης πάνω στον Γνώμονα»[6] επίσης στα γραπτά του κινέζου σοφού Meng Tse (372 – 289 π.Χ.) βρίσκουμε ότι δίδαξε τα ακόλουθα : «Όλοι οι άνθρωποι να εφαρμόζουν το Γνώμονα, το Διαβήτη και τη Στάθμη στη ζωή τους αν θέλουν να βαδίζουν στα ευθέα μονοπάτια της σοφίας και να βρίσκονται εντός των ορίων της Τιμής και της Αρετής».
Μπρούτζινος γνώμων που βρέθηκε το 1830 κατά την διάρκεια της επανακατασκευής της γέφυρας Baal, κοντά στο Limerick, με ημερομηνία 1507 και με τη φράση: “I will strive to live with love and care Upon the Level, by the Square” δηλαδή “Θα προσπαθώ να διάγω τον βίο μου με αγάπη και φροντίδα επί της στάθμης, δια του γνώμονος”.
Η ορθή γωνία, που υπάρχει στον γνώμονα, είναι κατά τον Daniel Remee «η αρχή πάσης κατασκευής», για αυτό ο Oswald Wirth μας λέει ότι «κάθε κατασκεύασμα προέρχεται πράγματι εκ του συνδυασμού δυο αντιθέτων, συμβολιζομένων διά της καθέτου (ενέργεια, δράσις, δύναμις) και εκ της οριζοντίας (έκτασις, αδράνεια, αντίτασις), ο εργάτης καλείται λοιπόν να θέση εις κίνησιν εκείνο το οποίον ως εκ της φύσεως του είναι ακίνητον. Συλλέγει τα διεσπαρμένα υλικά και κατασκευάζει οικοδόμημα μόνιμον και στερεόν. Αλλά για δια να επιτευχθή τούτο είναι απαραίτητος η γνώσις του χειρισμού του γνώμονος δι’ ου επιτυγχάνεται η απραίτητος διάταξις της ύλης επί τω σκοπώ δημιουργίας λίθων οίτινες θα εφαρμόσουν αρτίως προς αλλήλους.[7]
Εκτός από σύμβολο της ηθικής και της ευσυνειδησίας ο Γνώμων είναι και σύμβολο των εννοιών που αναφέρονται στην γη και το σώμα και γενικώς αντιπροσωπεύει την έννοια της ύλης. Για αυτό ο Albert Pike μας λέει: «Ο Γνώμων χρησιμοποιείται μόνο σε επίπεδη επιφάνεια και αναφέρεται μόνο στην Γεωμετρία, την μέτρηση της γης, αυτή την Τριγωνομετρία που ασχολείται μόνον με τα επίπεδα και με την Γη, την οποία οι αρχαίοι την θεωρούσαν επίπεδη».[8] Σχετικό με αυτή την γεωμετρία είναι και το γράμμα Γ, το οποίο στον τεκτονισμό λόγω της γεωμετρικής του όψεως ταυτίζεται με τον Γνώμονα και θεωρείτε ως το αρχικό γράμμα των λέξεων Γεωμετρία, Γένεσις, Γνώσις.[9] Η λέξη όμως Γέννησις, μας λέει ο Πέτρος Γράβιγγερ, σημαίνει το παν : γέννησις ανθρώπου, γέννησις κόσμου Γεωμετρία και γέννησις του εν ήμιν θεού Γνώσις.[10] Και έτσι μπορούμε να πούμε ότι η Γένεσις περικλείει εν δυνάμει και τις άλλες δυο λέξεις.
Η ορθή γωνία που σχηματίζεται στην βάση του γνώμονα αφορά τον Ορθό λόγο δηλαδή την ορθή συνείδηση ήτοι την ευσυνειδησία. Η έννοια της ορθής συνείδησης ήταν πολύ σημαντική στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ο Σωκράτης, όταν ρωτήθηκε ποιοι ζουν με αταραξία, είπε «Αυτοί που δεν έχουν επιβαρυμένη συνείδηση»[11], ο Περίανδρος όταν ρωτήθηκε τι είναι η ελευθερία αποκρίθηκε «Η αγαθή συνείδηση»[12], τέλος ο Βίας, όταν ρωτήθηκε ποιο πράγμα θα ήταν απ’ αυτά που έχουν σχέση με την ανθρώπινη ζωή, και που δεν θα αισθανόταν τον φόβο, είπε «η ορθή συνείδηση».[13] Ο μεγάλος μαθηματικός Ήρων ο Αλεξανδρεύς όσον αφορά στον συμβολισμό της ορθής γωνίας μας λέει: «Η ορθή γωνία συμβολίζει την αρετή, ενώ η αμβλεία και η οξεία την αοριστία, την κακία, την ένδεια και την αμετρία».[14] Ορθή γωνία, ορθός λόγος και αρετή συνάδουν, διότι ο αριστοτελικός ορισμός της ηθικής Αρετής είναι «η μεσότης μεταξύ των δυο υπερβολών» (Αριστ. Ηθ. Νικ. 2, 6, 15). Ο αριθμός των 90ο είναι το «μέσον» μεταξύ του 0ο και του 180ο καθώς και μεταξύ 180ο και 360ο του Ζωδιακού Κύκλου, έτσι μεταξύ των 180 επιλογών η «μοιρών» μόνο μια είναι η άριστη και αυτή είναι η μεσότης, δηλαδή η επιλογή που ανταποκρίνεται στις 90 μοίρες.[15]
Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι αν και ο συμβολισμός του Γνώμωνος, όπως είδαμε και παραπάνω, είναι πολυσήμαντος˙ εντούτοις κυρίως ο Γνώμων αποτελεί το άκαμπτο αυτό εργαλείο που συμβολίζει την Ηθική, είναι δηλαδή το εργαλείο με το οποίο επιτυγχάνετε η σωστή επεξεργασία της συνείδησης έτσι ώστε να καταστεί ορθή και ευσυνείδητη.
[1] Βλ. ΜΕΕ τομ. Β’. σελ. 545. καθώς και : Αμάντα – Αλίκη Μαραβέλια, Η Μαγεία στην Αρχαία Αίγυπτο, Αθήνα 2003, εκδ. Ιάμβλιχος, σελ. 218.
[2] Thomas, W. & Pavitt, K. , 1922. The book of Talismans Amulets and Zodiacal gems. 2nd ed. London: William Rider & Son, LTD, p. 63
[3] Αχιλλέας Ξενάκης, Τεκτονικές Σημειώσεις, τ. Γ’, Αθήνα 1988, σελ.109.
[4] Βλ. Έλενα Π. Μπλαβάτσκυ, Βίβλος Αποκρυφισμού, Αθήνα 1995, εκδ. Κέδρος, μεταφ. Ανδρέας Λυμπερόπουλος, σελ. 187.
[5] Πέτρος Γράβιγγερ, ΕΕΑΓ, τ. 2, σελ. 198.
[6] Robert Sillett, Η γλώσσα του τυπικού, Τεκτονικό Δελτίο Πυθαγόρας 100 (2010) σελ. 178.
[7] Oswald Wirth, Αλχημικός ίδεογραφισμός, Αθήναι 1966 εκδ. Βιβλιοθήκης της Σφιγγός, μεταφ. Πέτρος Γράβιγγερ, σελ. 29.
[8] Albert Pike, Αρχές και Φιλοσοφία των Ελευθεροτεκτόνων του Αρχαίου και Αποδεδεγμένου Σκωτικού Τύπου, τ.1 Αθήνα 2001 εκδ. Τετρακτύς, μεταφ. Ε. Μουρίκη, σελ. 29.
[9] Πέτρος Γράβιγγερ, Ο Πυθαγόρας και η μυστική διδασκαλία του πυθαγορισμού, Αθήναι 1999, εκδ. Ιδεοθέατρον – Διμελή, σελ. 217.
[10] Πέτρος Γράβιγγερ, Η Μυσταγωγία εις την αρχαίαν Αίγυπτον, Αθήναι 20072, εκδ. Διμελή, σελ. 127.
[11] Σωκράτης ἐρωτηθεὶς τίνες ἀταράχως ζῶσιν, εἶπεν «οἱ μηδὲν ἑαυτοῖς ἄτοπον συνειδότες», Ιωαν, Στοβ. Ανθολόγιον 3.24.
[12] Περίανδρος ἐρωτηθεὶς τί ἐστιν ἐλευθερία, εἶπεν «ἀγαθὴ συνείδησις», Ιωαν, Στοβ. Ανθολόγιον 3.24.
[13] Βίας ἐρωτηθεὶς τί ἂν εἴη τῶν κατὰ τὸν βίον ἄφοβον, εἶπεν «ὀρθὴ συνείδησις», Ιωαν, Στοβ. Ανθολόγιον 3.24.
[14] Ήρων ο Αλεξανδρεύς, «περί Γεωμετρικών», τ. 4, 136.49.1 : «Τὴν μὲν ἀρετὴν κατὰ τὴν ὀρθότητά φασιν ἑστάναι, τὴν δὲ κακίαν κατὰ τὴν ἀοριστίαν τῆς ἀμβλείας καὶ ὀξείας τῶν γωνιῶν ὑφίστασθαι καὶ μερίζεσθαι τὰς ἐνδείας καὶ ὑπερβολὰς καὶ τῷ μᾶλλον καὶ ἧττον δεικ νύναι τὴν ἑαυτῆς ἀμετρίαν.»
[15] Αλτάνη, Η άγνωστη τέχνη της ζωής κατά Πλάτωνα και Πυθαγόρα: ΤΟ «ΖΩΓΟΝΙΚΟ ΤΡΙΓΩΝΟ» ΚΑΙ Η ΜΟΙΡΑ, Περιοδικό «Δαυλός», τχ. 204, Δεκέμβριος 1998.